ХООЛНЫ ХОРДЛОГООС ХЭРХЭН СЭРГИЙЛЭХ ВЭ

Эмгэг төрөгч нян, вирүс, шимэгч, эгэл биетэн болон бусад үүсгэгч,химийн бодис, ионжуулагч туяа, цацраг, бохирдсон хоол хүнс, усыг хэрэглэсний улмаас үүсдэг хоол хүнсээр дамжих өвчин (ХХДӨ) нь дэлхийн улс орнуудын нийгмийн эрүүл мэндийн ба эдийн засгийн тулгамдсан асуудал хэвээр байна. ДЭМБ-ын мэдээгээр:

—     Жил бүр дэлхийн 10 хүн тутмын нэг ХХДӨ-өөр өвчилж, 420 сая хүн нас барж байна.

—     Нас барсан 3 хүн тутмын нэг нь <5хүртэлх насны хүүхэд байна.

—     Суулгалт өвчний шалтгаанаар 550 сая хүн (220 сая нь

Ялангуяа хоолны хордлогын тохиолдол дэгдэлт урин дулааны улиралд ихэсдэг.  Хоолны хордлого нь нян, түүний хор, вирүс, шимэгч, эгэл биетэн болон биологийн гаралтай бусад бохирдуулагч; малын эм, бэлдмэл, хүнд металл, пестицид, хортой ургамал, амьтан, органик болон органик бус нэгдэл зэрэг химийн гаралтай бохирдуулагч;ионжуулагч туяа, цацраг зэрэг физикийн гаралтай бохирдуулагч хүчин зүйлсээр бохирдсон хоол хүнс, усыг хэрэглэснээс үүсдэг.  

Дэлхийн улс орнуудад түгээмэл гарч буй ХХДӨ-ний үүсгэгчид ямар хүнсний бүтээгдэхүүнээр дамжсан болохыг авч үзбэл:

Сальмонел: өндөг, шувууны мах, жимс, хүнсний ногоо, мах

Кампилобактер:  тахианы мах, ариутгаагүй сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, ус

Шигелл буюу цусан суулгын үүсгэгч: жимс, хүнсний ногоо, үхрийн махан стиик

EколиO157:H7: гамбургер, салями хиам, ариутгаагүй сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, жимсний шүүс

Клостридум ботулинум: гэрийн нөхцөлд нөөшилсөн хүнс

Криптоспоридиум: ус

Циклоспор: бөөрөлзгөнө жимс

Листери: зөөлөн бяслаг, ариутгаагүй сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, хүнсний ногоо

Вибрио вульнификус: далайн нялцгай биетэн

Иерсини энтерколитика: түүхий гахайн мах, ариутгаагүй сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, ус

ХХДӨ гарахад нөлөөлсөн гол хүчин зүйл нь хоол хүнсний зүйлийг бэлтгэх, болгох, хадгалах хугацаа, температурын горимын зөрчил байдаг.

ХХДӨ-ий хөнгөн явцтай тохиолдлууд нь эдгэрдэг бол хүнд хэлбэрийн үед удаан хугацаанд хөдөлмөрийн чадвараа алдах, тахир дутуу болох, нас барах эрсдлийг дагуулдаг тул зайлшгүй хэвтэн эмчлүүлэх шаардлагатай байдаг.  
Хоолны хордлогыншалтгаан нь гэдэсний халдварт өвчний нэгэн адил мөн хоол хүнсийг бэлтгэх, боловсруулах, хадгалах, хэрэглэх үеийн эрүүл ахуй,ариун цэврийн дэглэм алдагдсантай холбоотойбайдаг. Нянгийн гаралтай хоолны хордлогод стафилококк нянгаар үүсгэгдэх хоолны хордлого, хиамдлын савханцар буюу клостридиум ботулинум нянгаар үүсгэгдэх ботулизм болон бусад төрлийн нянгаар үүсгэгдэх хоолны хордлогыг дурьдаж болно.
Нянгийн бус гаралтай хоолны хордлого нь байгалийн гаралтай хортой ургамал (хортой мөөг г.м), хортой далайн хүнс (загас, далайн нялцгай биет)-ээр үүсгэгдэхээс гадна хүнсний зүйл төрөл бүрийн химийн бодисоор бохирдсон тохиолдолд мөн үүснэ. Эдгээр хүнс бохирдуулагч химийн бодистхүнд метал, пестицид, нитрат, нитрит, диоксин, хүнсний нэмэлт бодис зэрэг орох бөгөөд хүнсийг үйлдвэрлэх, боловсруулах, бэлтгэх явцад эдгээрээр бохирдох боломжтой. Хортой мөөгний хордлого, нитритийн давсыг хоолны давстай андуурч хэрэглээд хордох, хүнд метал болон бусад химийн бодисыг их хэмжээтэй агуулсан хоол хүнсийг хэрэглэснээр үүсэх цочмог хордлогууд нь нянгийн бус гаралтай хоолны хордлогод хамаарна. Харин хүнд метал, пестицид, диоксин зэрэг химийн бодисыг бага тун хэмжээгээр удаан хугацаагаар хоол хүнсээр дамжуулан авсан тохиолдолд хүний биед химийн бодисын архаг хордлого үүсч, эрхтэн тогтолцооны төрөл бүрийн өвчнүүд, хавдар үүсгэх алсын үр дагавартай.
Монгол Улсад 2014-2016 онд ХХДӨ-ий 27 удаагийн дэгдэлт бүртгэгдэж 1576 хүн өвчилсөн бөгөөд өвчтөнд хийсэн шинжилгээгээр сальмонелла энтритис, шигела, эширихи коли, цус задлагч стафилококк болон клостридиум препрингис зэрэг эмгэг төрөгч нян илэрсэн байдаг.  

ХХДӨ-НИЙ ҮЕД ИЛРЭХ ШИНЖ ТЭМДЭГ

Хоолны хордлогын үед ходоод гэдэсний хямралын шинж болох суулгах, дотор муухайрах, бөөлжих, гэдэс базлах, халуурах шинжүүд түгээмэл илэрдэг. Дийлэнх тохиолдолд эдгээр шинж тэмдэгүүд илэрдэг боловч энэхүү өвчний зарим үүсгэгчид нь эрүүл мэндэд ноцтой үр дагавартай өвчлөл хүндрэлийг үүсгэдэг. Тухайлбал сальмонеллез, кампилобактер болон иерсинийн халдварын улмаас үе мөчний үрэвсэл буюу артрит, зарим төрлийн Е коли нянгийн халдвар нь бөөрний дутагдал, сальмонеллез, листериозын үед менингит өвчин үүсэх тохиолдол байдаг. Хар тугалга, метилт мөнгөн ус хүний мэдрэлийн тогтолцоог хордуулах, кадьми бөөрний өвчин, хүнцэл, афлатоксин буюу хөгц мөөгөнцрийн хор, акриламид, диоксин зэрэг химийн бодис нь хавдар үүсгэх аюултай. Хөгц мөөгөнцрийн хор афлатоксин нь сонгомлоор элэгний хавдар үүсгэдэг.

ХХДӨ-ӨӨР ӨВЧЛӨХ ЭРСДЭЛ, ӨВЧИЛСӨН ТОХИОЛДОЛД АВАХ АРГА ХЭМЖЭЭ

ХХДӨ үүсгэгчээр бохирдсон хоол хүнс хэрэглэсэн ямар ч хүн өвдөх магадлалтай ч 5 хүртэлх насны хүүхэд, 65-аас дээш насны хүн, жирэмсэн эмэгтэйчүүд, дархлааны тогтолцоо суларсан хүмүүс бусдаас илүү олон удаа,илүү хүнд өвчлөх эрсдэлтэй байдаг. Иймд эмзэг бүлгийн эдгээр хүмүүс шүүрхий мах, түүхий болон дутуу болгосон өндөг, түүхий, шүүрхий далайн хүнс, түүхий ус, ариутгаагүй сүү болон угаагүй жимс ногоо зэрэг эрсдэлтэй бүтээгдэхүүн хэрэглэхгүй байх нь зүйтэй.

Хэрэв та өвчилсөн шалтгаанаа хүнснээс болсон гэж үзвэл доорх арга хэмжээг аваарай!.
Яаралтай эмчид ханд: Ялангуяа шинж тэмдгүүд арилахгүй удаан үргэлжилж, хүндрэх шинж (цустай суулгах, ихээр дотор муухайрах, бөөлжих, өндөр халуурах г.м/) илэрвэл эмчид зайлшгүй хандах хэрэгтэй. Өвчлөх эрсдэл өндөртэй бүлгийн хүн ам (жирэмсэн эмэгтэй, бага насны хүүхдүүд, ахмад настан, дархлааны тогтолцоо суларсан хүмүүс) өвчилсөн тохиолдолд эмчид нэн даруй хандах шаардлагатай.
Сэжиглэж буй хоол хүнсний зүйлийг олон хүн цугларсан хүлээн авалт, ресторан болон бусад нийтийн хоолны газарт хэрэглэсэн, эсвэл дэлгүүрээс худалдаж авсан бол орон нутгийн эрүүл мэндийн байгууллагад яаралтай мэдэгдэх хэрэгтэй.

ХООЛ ХҮНС БОХИРДОХОД НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛС

Хоол хүнс бэлтгэх, боловсруулах, худалдаалах, хэрэглэх, хадгалах, тээвэрлэх үед эрүүл ахуй,ариун цэврийндэглэм алдагдсаны улмаас хоол хүнс нянгаар бохирдох нөхцөл бүрддэг. Бүр төрлийн хоол хүнс, ялангуяа мах, махан бүтээгдэхүүн, далайн гаралтай хүнс, чанасан будаа, гоймон, кремтэй бүтээгдэхүүн, сүү, бяслаг, өндөг зэрэг уураг, нүүрс усаар баялаг хүнсний бүтээгдэхүүнд хурдан нян өсөж үрждэг. Өвчин үүсгэгч нян өсөж үржихэд хугацаа, дулаан чийглэг хэрэгтэй байдаг. Нэг нян 2 дахин их тоотой болж үржихэд ердөө 15 минут хангалттай бөгөөд 6 цагийн дотор 16 сая болж үрждэг.

Өвчин үүсгэгч нянгаар бохирдсон хоол,хүнсний бүтээгдэхүүнийг гаднаас нь хараад мэдэхболомжгүй, амт, үнэр, өнгө, гадаад байдлын хувьд өөрчлөлтгүй байдаг. Эдгээр үл үзэгдэгч бичил биетнүүд нь хүнстэй харьцаж буй газарт хүнс бэлтгэх тавиур мод, сав суулга, ширээний тавцан, аяга таваг угаагч порлонзэрэг гадаад орчинд хаа сайгүй тархсан байдаг.  Өвчин үүсгэгчнянгууд нь гарын ариун цэвэр сахиагүй, хүнстэй хүрэлцэх бүх гадаргуу, сав суулгазэргийг сайтар угааж цэвэрлээгүйтохиолдолд хүнсийг бохирдуулдаг.

Хоол хүнсний зүйлс ялангуяа өндөг, сүү, мах, жимс, кремтэй бүтээгдэхүүн зэрэг түргэн гэмтэх хүнсийг тасалгааны хэмд удаан хугацаагаар хадгалах нь ХХДӨ үүсгэгч нян үржих таатай нөхцөл болох бөгөөд бохирдсон хоол хүнсийг  хэрэглэсний улмаас хоолны хордлого болон бусад суулгалт халдварт өвчин үүсдэг.  

ХХДӨ-ӨӨС СЭРГИЙЛЭХИЙН ТУЛД ТА ЮУ ХИЙХ ВЭ

ХХДӨ-нөөс сэргийлэхийн тулд ДЭМБ-аас гаргасан “Аюулгүй хоол хүнсний 5 түлхүүр” зөвлөмжийг дагаж мөрдөхийг зөвлөж байна. Эдгээр зөвлөмжийг  хүнсний үйлдвэр, үйлчилгээний байгууллагууд төдийгүй айл гэр, хувь хүн бүр дагаж мөрдөж, хэвшүүлэх шаардлагатай юм.  

Түлхүүр 1: Цэвэр байх нь өвчин үүсгэгч нян, вирус, шимэгч, эгэл биетэн  өсч үржих, тархахаас сэргийлэх ач холбогдолтой. Тиймээс:

· Хоол хүнсээ бэлтгэхийн өмнө, бэлтгэх явцад, мөн хэрэглэхийн өмнөгараа халуун бүлээн усаар сайтар савандаж угаах,

· Гар утас, хаалга, шат болон автобусны бариул, мөн түүхий хүнс, гэрийн тэжээвэр болон мал амьтанд гараа хүргэх, сав суулга угааж цэвэрлэх, цэвэрлэгээ хийх, хүүхдээ бие засуулах, өөрөө ОО-д орох  зэрэг тохиолдолд гарыг халуун бүлээн усаар сайтар савандаж, угаах,

· Хоол хүнс бэлтгэхэд хэрэглэдэгбүх гадаргуу, сав суулга, багаж хэрэгслийг тогтмол угааж цэвэрлэж, халдваргүйжүүлэх,

· Гал тогоонд шавьж, мэрэгч, бусад амьтан орохоос хамгаалж тор хаалт хийх,

· Хүнстэй харьцдаг ажиллагсад хувийн ариун цэврийг сайтар сахих,

· Хүнс, хүүхэд, эрүүл мэндийн байгууллагад ажиллагсад эрүүл мэндийн урьдчилан сэргийлэх үзлэг шинжилгээнд тогтмол хамрагдаж байх ёстой.   

Түлхүүр 2: Чанаж болгосон, мөн шууд хэрэглэдэг хүнсийг түүхий хүнсээс сайтар тусгаарлах нь хүнс дамжин бохирдохоос сэргийлэх ач холбогдолтой. Тиймээс:

· Түүхий мах, ногоо, өндөг зэрэг бүтээгдэхүүнийг чанажболгосон хоол хүнс болон өргөст хэмх, улаан лооль, жимс, цагаан идээ, талх нарийн боов зэрэг шууд хэрэглэдэг хүнснээс сайтар тусгаарлах, тусад нь хадгалах.

· Түүхий мах, ногоо хэрчдэг тавиур мод, хутга бусад хэрэгслэлийг чанаж болгосон, мөн шууд хэрэглэх хүнс бэлтгэхэд хэрэглэхгүй байх,  

· Хүнс худалдан авахдаа шууд хэрэглэх бэлэн хоол хүнсийг түүхий хүнстэй холихгүй байх.

· Түүхий хүнсний зүйлийг бэлтгэхэд хэрэглэсэн багаж, хэрэгсэлийг сайтар угааж, цэвэрлэж хэвших,

· Хөргөгчид хадгалах хүнсийг махны шүүс болон түүхий өндөг, түүхий ногоогоор  бохирдохгүй байхаар тусгаарлавал зохино.  

Түлхүүр 3: Хоол хүнсийг гүйцэд чанаж болгоход өвчин үүсгэгч нян, вирус, шимэгч, эгэл биетэн үхэж устах ач холбогдолтой. Тиймээс:

· Шөлтэй хоолыг буцалтал нь, малын мах, тахиа, шувууны махыг ягаан шүүс гарахгүй болтол нь гүйцэд чанаж болгох,

· Чанаж болгосоны дараа мах болон махан бүтээгдэхүүний гүний хэм 700С-аас багагүй байхаар гүйцэт чанаж болгох,

· Идэж хэрэглэхэд бэлэн болсон шөлтэй хоол 750С, үндсэн хоол 650С, төрөл бүрийн зууш 110С хэм байхаар температурын горимыг чанд баримтлавал зохино.

Түлхүүр 4: Хоол хүнсийг зохих хэмд хадгалах нь гэмтэж, муудах, өвчин үүсгэгч нян, вирус, шимэгч, эгэл биетэн өсч үржихээс сэргийлэх ач холбогдолтой.Тиймээс:

· Хоолыг чанаж болгосны дараа тасалгааны хэмд 2 цагаас илүү хугацаанд хадгалж болохгүй,

· Түргэн муудах хүнсийг худалдаж авсан даруйд хөргөгчид (50С-аас бага) хийж хадгалах,

· Хүнсийг хөргөгчинд хэт удаан хадгалахгүй байх,  

· Хөлдөөсөн хоол хүнсийг тасалгааны хэмд гэсгээж, шүүсийг нь гоожуулахгүй байх нь зүйтэй.

Түлхүүр 5: Ундны цэвэр ус, хүнсний аюулгүй түүхий эдийг сонгох нь бохирдлоос сэргийлнэ. Иймд:

· Зөвхөн баталгаатай ундны усны эх үүсвэрийн усыг хэрэглэх,

· Түүхий ус хэрэглэхгүй байх,

· Усыг буцалгаж хэрэглэх,

· Газрын гадаргын ил задгай усыг хоол ундны зориулалтаар ашиглахгүй байх, зайлшгүй ашиглах тохиолдолд сайтар буцалгаж хэрэглэх,

· Зөвхөн хөргүүлтэй нөхцөлд худалдан борлуулж буй газраас түргэн муудах хүнсээ худалдан авах,

· Хүнс худалдан авахдаа гэмтэж, муудсан эсэхийг шалгах,

· Хугацаа нь дууссан хүнсний бүтээгдэхүүн хэрэглэхгүй байх,

· Хүнсний ногоо, жимсийг угааж хэрэглэх,

· Ус авах, хадгалах савыг тогтмол угааж цэвэрлэж байх,

Эдгээр зөвлөмжийг та амьдралдаа хэвшүүлснээр ХХДӨ-нөөс өөрийгөө болон гэр бүлээ сэргийлж чадна.