Чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Батжаргал нарын 38 гишүүнээс санаачилсан Малчин өрхийн холбооны эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийн анхны хэлэлцүүлгийг хийлээ. Хуулийн төслүүдийн анхны хэлэлцүүлгийг Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны хуралдаанаар явуулсан талаарх санал дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Г.Тэмүүлэн танилцуулав. Тэрбээр танилцуулгадаа, Монгол орны байгалийн бүс, бүслүүрийн онцлогийг харгалзан малчин өрхийн анхдагч холбоо 10-аас доошгүй малчин өрхийн гишүүнчлэлтай байх, малын тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэх, бэлчээрийг гишүүдэд хуваарьтай ашиглуулах тухай заалтуудыг нэгтгэж, гэрээгээр ашиглаж байгаа бэлчээрийг даацад нь нийцүүлэн улирлын хуваарьтай ашиглах, сэлгэх, өнжөөх, бэлчээрийн төлөв байдал, голлох зүйл ургамлын эзлэх хувийг гэрээ байгуулах үеийн тогтоосон суурь түвшнээс бууруулахгүй байхаар өөрчлөн найруулах, мөн хуулийн төслийн нэрийг малчин өрхийн нэгдсэн холбооны эрх зүйн байдлын тухай гэж, гэрээт бэлчээрийн газар гэсэн нэр томьёог гэрээгээр ашиглаж байгаа бэлчээрийн газар гэж өөрчлөх санал гаргасан зэргийг онцлон дурдав. Малчин өрхийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагын үйл ажиллагаанд төрийн оролцоогүй байх зарчмыг баримтлан сум, аймгийн малчин өрхийн холбоог үүсгэн байгуулах хурлыг Засаг дарга зохион байгуулахаар заасныг хасах зэрэг зарчмын зөрүүтэй 25, найруулгын нэг, мөн хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийн талаар зарчмын зөрүүтэй найман санал гаргасныг Байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжжээ. Харин төслийн хууль тогтоомжийн хэсэгт Уламжлалт мал аж ахуйд тулгамдаж байгаа уур амьсгалын өөрчлөлтөөс шалтгаалсан сөрөг нөлөөллийг бууруулах тухай хуулийг нэмэх тухай санал олонхын дэмжлэг аваагүй байна.

Байнгын хорооны санал дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Тогтохсүрэн, Малчны тухай, Малчин өрхийн нэгдсэн холбооны тухай хуулийн төслүүдийг нэгтгэх боломжтой эсэх, малчдын зээлийн эргэн төлөлтийг нэг жилийн хугацаагаар хойшлуулж, хүүгийн 75 хувийг төрөөс хариуцахаар Засгийн газар шийдвэрлэсэн нь хэрхэн хэрэгжих талаар Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хороо болон Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдад асуулт тавив. Улсын Их Хурлын гишүүн Г.Тэмүүлэн түүний асуултад хариулахдаа, хуулийн төслүүдийн зохицуулах суурь харилцаа нь ялгаатайг онцолж, төслүүдийг нэгтгэх талаар Байнгын хорооны хурлдаанд яригдаагүй гэсэн юм. Мөн Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Х.Болорчулуун, энэ сарын 07-нд манай яам, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газраас Монголбанк болон арилжааны банкуудтай гэрээнд гарын үсэг зурсан гээд, Засгийн газрын шийдвэрт хүсэлт гаргасан малчдын зээлийн хүүгийн 75 хувийг төлөхөөр тусгасан тул малчдын хүсэлтийг судалж, нэгтгэх ажил хийж байгаа талаараа мэдээлэв. Түүний хэлснээр, өчигдрийн буюу энэ сарын 16-ны байдлаар 16 000 малчин 170.0 тэрбум төгрөгийн зээлийн хүүгийн хөнгөлөлт хүсээд байгаа юм байна. Энэ хүсэлтийн дагуу ирэх долоо хоногийн эхнээс зээлийн хүүгийн хөнгөлөлтийг олгож эхэлнэ хэмээн сайд Х.Болорчулуун хариуллаа.

Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Т.Энхтүвшин малчдын тэтгэвэрт гарах насыг наашлуулсан асуудлыг хөндөж, малчин иргэдээс нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн төлүүлэх талаар маш их хүсэлт ирүүлж байгааг дурдаад, үүнийг хэрхэн шийдвэрлэх талаар асуулт тавьсан юм. Малчдын нийгмийн даатгалд хамрагдах, улмаар төр, нийгмийн үйлчилгээг авах нөхцлийг бүрдүүлэх, сайжруулах үүднээс энэ асуудлыг шийдвэлэх нь зүйтэй гэж Улсын Их Хурлын гишүүн Г.Тэмүүлэн хариулсан юм. Тэрбээр, Улсын Их Хурлын гишүүн С.Чинзоригийн хамт энэ талаар 2020 онд хууль санаачилж, 2021 онд нэг жилийн хугацаагаар хэрэгжүүлсэн боловч цаг үеийн нөхцөл, цар тахлын хөл хорио зэрэг хүчин зүйлүүдээс хамааран тэгш бус байдлаар хэрэгжиж, малчид бүрэн хамрагдаж чадаагүй тухай яриад, одоо дахин хууль санаачилж, өргөн мэдүүлээд байгаагаа дурдав. Мөн Малчны тухай хуулийн төсөлд энэ талаар тусгасан байна.

Асуулт, хариултын дараа Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны танилцуулсан зарчмын зөрүүтэй болон найруулгын саналуудаар санал хураалт явуулахад чуулганы нэгдсэн хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжсэн юм. Харин Малчин өрхийн холбооны эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төсөлтэй хамт өргөн мэдүүлсэн Газрын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөлд тус хуульд одоо хүчин төгөлдөр байгаа Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын эрх мэдлийг хасахаар заасныг дэмжихгүй гэдгээ Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Тогтохсүрэн илэрхийлэв. Уг зохицуулалттай холбоотой саналыг Байнгын хороон дээр гүйцээн боловсруулах чиглэлийг Улсын Их Хурлын дарга Г.Занданшатар өгөв. Мөн хуулийн төсөлтэй хамт өргөн мэдүүлсэн Төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай, Хоршооны тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслүүдийн талаарх Байнгын хороо дэмжсэн зарчмын зөрүүтэй саналууд олонхын дэмжлэг аваагүй тул гүйцээн боловсруулах чиглэл өглөө.

Санал хураалт явуулж дууссанаар хуулийн төслүүдийг эцсийн хэлэлцүүлэг бэлтгүүлэхээр Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хороонд шилжүүлэв.

Дараа нь Улсын Их Хурлын гишүүн Г.Тэмүүлэн нарын 17 гишүүний санаачсан Малчны тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийг хэлэлцэх, эсэх тухай асуудлыг хэлэлцлээ. Хууль санаачлагчийн илтгэлийг Улсын Их Хурлын гишүүн Г.Тэмүүлэн танилцуулж, малчдын залгамж халааг бэлтгэх, тэдэнд насан туршийн боловсрол олгох, мэдлэгжүүлэх, мал аж ахуйн салбарт цахим шилжилтийг нэвтрүүлэх, мөн малчдыг дэмжих үйл ажиллагааны зарчим, цар хүрээ, хэлбэр, төрийн оролцоог тодорхой болгох, хариуцлагатай малчдыг хөнгөлөлттэй зээлийн болон татварын бодлогоор дэмжих, тэдний хөдөлмөрийн үнэлэмжийг дээшлүүлэх зорилгоор хуулийн төсөл санаачилснаа дурдсан юм. Түүнчлэн, Монгол орны бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэх өвөрмөц онцлог, бэлчээр ашиглах уламжлал, зан заншлыг хадгалах, хамгаалахад чиглэсэн эрх зүйн зохицуулалтын орчныг бүрдүүлэх, сайн дурын үндсэн дээр эвлэлдэн нэгдэж, хууль ёсны ашиг сонирхлоо хамгаалах зохион байгуулалтын тогтолцоо бүрдүүлэх зэрэгт хуулийн төслийг зорилго чиглэжээ.

Хуулийн төслүүдийг Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцсэн талаарх санал дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Наранбаатар танилцууллаа. Тус Байнгын хорооны хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцэх үед Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Бейсен хөдөө, орон нутгийн иргэд малчдад төрөөс үзүүлэх эм, эмнэлгийн үйлчилгээний хүртээмжийн талаар, Улсын Их Хурлын гишүүн Х.Болорчулуун малчдын нийгмийн асуудлыг хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, байгалийн нөөц, бэлчээр ашиглах эрхийг баталгаажуулах, хил хязгаар тогтоох, эсэх талаар асуулт асууж, хариулт авсан байна. Мөн тус Байнгын хорооны дарга Ж.Батжаргал мал, аж ахуйн салбарын тогтвортой хөгжлийг хангах хүрээнд малчдын эрх зүйн байдлыг тодорхойлж, тэдний мал маллах арга ажиллагааны чадамжийг нэмэгдүүлэх, бэлчээрийн зохистой ашиглалт, мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг зохистой дадлыг нэвтрүүлэх, малчдын эрх үүргийг тодорхой болгож, төрөөс үзүүлэх дэмжлэг зэрэг асуудлыг хэлэлцүүлгийн явцад сайжруулах шаардлагатайг дурдсан байна. Байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх Малчны тухай болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийг үзэл баримтлалын хүрээнд хэлэлцэх нь зүйтэй гэж үзжээ.

Хууль санаачлагчийн илтгэл болон Байнгын хороон санал дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Тогтохсүрэн, С.Чинзориг, Н.Энхболд, Т.Энхтүвшин, Г.Ганболд нар асуулт асууж, үг хэлэв. Улсын Их Хурлын гишүүд байгалийн гамшгийн давтамж, хөдөө аж ахуйд тулгамдаж байгаа эрсдэл, бэлчээр ашиглалт, хадлан тэжээлийн хангалт, малчдын орлогын тогтвортой байдлыг хангах, мал аж ахуйн уламжлалт арга ажиллагааг шинэчлэн хөгжүүлэх, түүхий эдийн үнэ, ханшийг өсгөн нэмэгдүүлэх зэрэг асуудлыг онцлон хөндсөн юм. Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Тогтохсүрэн малчны тухай болон Малчин өрхийн холбооны тухай хуулиудыг нэгтгэх нь зүйтэй гэсэн байр суурь илэрхийлсэн бол Улсын Их Хурлын гишүүн С.Чинзориг мал аж ахуйн талаар баримтлах бодлогыг шинэчилж, уг бодлогодоо уялдуулах байдлаар энэ хуулийн төслийг хэлэлцэн шийдвэрлэх ёстой гэсэн юм. Мөн сүүлийн үед малчдын талаар төр, засгаас авч байгаа бодлого, хөтөлбөрүүдийг нягт уялдуулах шаардлагатайг анхаарууллаа. Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Энхболд, хуульд заасан эрх, үүргээ малчид биелүүлэхгүй бол ямар хариуцлага тооцох, малчны хөгжлийн санд төвлөрүүлэх орлогын эх үүсвэрүүдийн талаар асууж, малчдын холбоо, малчин өрхийн холбоо, малчдын хоршоо зэрэг бүтцүүдийн ялгаа, заагийг нарийвчлан зохицуулах шаардлагатайг онцолсон юм. Малчдын үүрэг гэдэг бол мал аж ахуйн арга ажиллагааны зөв дадлуудыг хэлж буй хэмээн Улсын Их Хурлын гишүүн Г.Тэмүүлэн тайлбарлаж, эдгээр зөв дадлуудыг хэрэгжүүлээгүй тохиолдолд хүлээлгэх хариуцлага гэж байхгүй гэсэн хариулт өгөв. Улсын Их Хурлын гишүүн Т.Энхтүвшин, малчдыг жил бүр эрүүл мэндийн урьдчилан сэргийлэх үзлэгт оруулахаар заасныг Засгийн газраас хэрэгжүүлж байгаа хөтөлбөртэй уялдуулах зүйтэй гэсэн юм. Мөн тэрбээр, малчдын нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн төлүүлэхтэй холбоотой зохицуулалтыг хуулийн төсөлд тусгасныг талархан дэмжиж байгаагаа онцлоод, хуулийг батлагдсаны дараа сайтар сурталчилж ажиллахыг Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яаманд зөвлөв. Түүнчлэн Улсын Их Хурлын гишүүн Г.Ганболд малчид төр, засгаас зээл, тусламж хүсээд байдаггүй ч гэлээ өмнө гаргасан тушаал, шийдвэрийг үр шимийг алдаг оног хүртдэг байдлыг харгалзан, тэдний авч чадаагүй урамшууллын үлдэгдлийг буцааж татах бус, малчны хөгжлийн санд хийдэг байх ёстой гэж үзэж байгаагаа хууль санаачлагчид уламжилсан юм. Түүнчлэн, байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийн улмаас малчид эрсдэлд их ордог атлаа хувийн хөрөнгөө хамгаалж байгаа гэсэн үндэслэлээр нөхөн төлбөр, дэмжлэг туслалцаа авдаггүйг дурдаж, хуулийн төсөлд бага зэрэг дэмжлэг туслалцаа олгохоор тусгасныг нэмэгдүүлэх шаардлагатай гэлээ. Мөн тэрбээр, өвөлжөө, хотондоо байшин сууц барьсан малчин өрхүүдийг ипотекийн зээлд хамруулдаг байх асуудлыг судалж, хуулийн төсөлд тусгах санал гаргав.

Малчны тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийг үзэл баримтлалын хүрээнд хэлэлцэх нь зүйтэй гэсэн Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны саналыг Улсын Их Хурлын чуулганы нэгдсэн хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олон дэмжсэн тул анхны хэлэлцүүлэгт шилжүүллээ.